Aardbeving
De bodem bestaat uit verschillende aardlagen, zoals een poreuze zandsteenlaag en een afsluitende zout- of kleilaag. Door winning van aardgas neemt de druk af waardoor de zandsteenlaag wordt ingedrukt. Dit heet compactie. Op de lange termijn leidt dit tot bodemdaling aan het oppervlak. Deze daling vindt geleidelijk plaats over een zeer groot oppervlak en is niet voelbaar. De compactie door gaswinning kan ook aardbevingen veroorzaken. Als een zandsteenlaag wordt ingedrukt, kan die schoksgewijs verschuiven in de buurt van natuurlijke breuklijnen. Hier vormt zich dan het ondergrondse centrum van de beving, het hypocentrum. Vanuit het epicentrum, recht hierboven, verspreidt de aardbeving zich aan het oppervlak. Jaarlijks vinden er vele tientallen kleine aardbevingen plaats, enkele daarvan zijn duidelijk voelbaar en kunnen ook schade aanrichten aan gebouwen (meestal in de vorm van scheuren in muren en pleisterwerk).

Aardgas
Een fossiele energiebron die miljoenen jaren geleden is ontstaan door planten- en dierenresten. Door hoge druk en temperaturen diep in de grond is dit materiaal langzaam veranderd in kolen en gas. Het aardgas is geurloos, licht ontvlambaar en niet giftig.

Accelerometer
Een versnellingsmeter is een meetapparaat dat een versnelling kan registreren en meten. Het wordt onder andere gebruikt in de seismologie om de trillingen van de aarde in het gebied dichtbij het epicentrum te meten.

Bodemdaling
Het zakken van het niveau van de bodem ten opzichte van een vast referentiepunt, bijvoorbeeld het Normaal Amsterdams Peil (NAP).

Boorgatseismometer
Seismometer, geplaatst in een boorgat. Deze meter maakt het mogelijk zwakkere aardbevingen te registreren dan met instrumenten aan de oppervlakte.

Breuk(vlak)
Een scheur in het gesteente waarlangs twee gesteentemassa’s ten opzichte van elkaar verschoven zijn. De meeste aardbevingen vinden langs een breuk plaats.

Commissie Bodemdaling
De Commissie Bodemdaling heeft een aantal taken. Zo stelt het orgaan vast welke maatregelen redelijkerwijs noodzakelijk zijn om schade ten gevolge van bodemdaling door aardgaswinning te voorkomen, te beperken of te herstellen. Verder bepaalt de commissie welke kosten de NAM zal vergoeden. www.commissiebodemdaling.nl

Compactie
Een aardgasreservoir ligt diep begraven onder andere lagen gesteente. Als het aardgas wordt gewonnen en de druk afneemt, worden de korrels van het reservoirgesteente door het gewicht van die bovenliggende lagen enigszins samengedrukt. Dit samendrukken wordt compactie genoemd. Hoe groot de compactie is, hangt onder andere af van de drukdaling, de samenstelling, poreusheid van het gesteente en de omvang van het reservoir. Dit kan per regio, maar ook per aardgasveld verschillen.

EBN B.V.
EBN B.V. (voorheen Energie Beheer Nederland) investeert namens de Nederlandse Staat in het opsporen, produceren en verhandelen van gas en olie en is de aangewezen partner voor olie- en gasmaatschappijen in Nederland. Als staatsdeelneming is EBN betrokken bij vrijwel alle olie- en gaswinning in Nederland. Om de levering van aardgas in de toekomst veilig te stellen, investeert EBN bovendien in ondergrondse gasopslagen. Daarnaast adviseert EBN de Nederlandse overheid over het mijnbouwklimaat en over nieuwe mogelijkheden voor het benutten van de ondergrond. De winst die voortkomt uit deze activiteiten draagt EBN volledig af aan de Nederlandse Staat, de enige aandeelhouder. www.ebn.nl

EMS
Europese Macroseismische Schaal, een schaal voor de waargenomen effecten van een aardbeving, afgeleid van de schaal van Mercalli.

Epicentrum
De projectie van de aardbevingshaard op het aardoppervlak. Aangezien het epicentrum het punt op het aardoppervlak is dat het dichtst bij de haard is, is dit ook het punt waar de aardbevingsgolven het sterkst gevoeld worden.

Gaswinning
Aardgaswinning is het produceren en behandelen van aardgas uit een gasveld.

Geïnduceerde beving
Aardbeving veroorzaakt door gaswinning.

Groningen-gasveld
Eén van de grootste gasvelden ter wereld. Gevonden bij Kolham in de gemeente Slochteren op 22 juli 1959 door NAM, die verantwoordelijk is voor de exploitatie ervan.

Hypocentrum
Het gebied onder de grond waar de aardbeving ontstaat. Ook wel haard genoemd. De haarddiepte van een aardbeving kan oplopen tot ca. 700 km. De projectie van deze haard op het aardoppervlak heet het epicentrum. Hypo (Grieks) = onder, epi (Gr.) = op.

Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI)
Het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut is het nationale instituut voor weer, klimaat en seismologie. Het KNMI verstrekt weerinformatie ten behoeve van veiligheid, economie en duurzaam milieu aan het algemeen publiek, de overheid, de luchtvaart en de scheepvaart. Voor langetermijn-ontwikkelingen verricht het KNMI onderzoek naar de veranderingen in het klimaat. Het instituut is een agentschap van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. De taken van het KNMI zijn vastgelegd in de Wet op het KNMI. www.knmi.nl

Magnitude
De maat waarmee de sterkte van een aardbeving wordt weergegeven. Er zijn verschillende magnitudeschalen. De bekendste is de magnitude van Richter.

Meetnetwerk
Seismologisch meetnetwerk van accelerometers en boorputseismometers waarmee KNMI aardbevingen registreert.

Mercalli, schaal van
In 1902 introduceerde de Italiaan Giuseppe Mercalli een schaal waarmee de heftigheid (intensiteit) van de trillingen van een aardbeving kon worden weergegeven. De schaal van Mercalli is een indeling in beschrijvende vorm van de gevolgen die aan het aardoppervlak zijn opgetreden. De intensiteit is dus een aanduiding voor wat er op een bepaalde plaats wordt waargenomen en beschrijft hiermee wat de effecten zijn op bijvoorbeeld mensen, voorwerpen, gebouwen en het landschap. De schaal van Mercalli is verdeeld in 12 delen, aangegeven met Romeinse cijfers, lopend van I: “niet gevoeld, slechts door instrumenten geregistreerd” tot XII: “buitengewoon catastrofaal”. De intensiteit wordt groter naarmate je dichter bij het epicentrum komt.

Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM)
De Nederlandse Aardolie Maatschappij B.V. houdt zich sinds 1947 bezig met de opsporing en winning van gas en olie uit de Nederlandse bodem. Onder ons land en op zee wordt aardolie en – vooral – aardgas gewonnen. NAM produceert ongeveer 75 procent van het aardgas dat in Nederland wordt gewonnen, uit vele kleine gasvelden en uit het Groningen-gasveld. De bijdrage aan de Nederlandse aardolieproductie is zo’n 25 procent. Het bedrijf telt zo’n 1850 medewerkers en het hoofdkantoor is gevestigd in Assen. www.nam.nl

Richter, schaal van
In 1935 ontwierp de Amerikaanse seismoloog Charles Richter zijn magnitudeschaal. Deze is gebaseerd op de sterkte van de trillingen, zoals die gemeten wordt op het seismogram. De magnitude (de sterkte uitgedrukt in eenheden op de schaal van Richter) wordt berekend aan de hand van de grootte van de uitslagen van de registratie van de aardbeving. De seismoloog past hierop correcties toe om de invloed van de afstand tussen epicentrum en seismisch station in rekening te brengen. Met het toenemen van de afgelegde afstand verliezen de seismische golven door geometrische spreiding en absorptie namelijk een deel van hun trillingsamplitude. De schaal van Richter is logaritmisch. Dit betekent dat een tien keer grotere uitslag op het seismogram overeenkomt met een toename van één magnitude-eenheid.

Seismiciteit
De seismiciteit is een maat voor het optreden in de tijd van aardbevingen van een bepaalde sterkte voor een bepaald gebied. Het wordt meestal in de vorm van een kaart weergegeven, zodat je kunt zien wat voor risico je op een bepaalde plek kunt verwachten.

Seismische golven
Als gevolg van een aardbeving ontstaan verschillende soorten trillingen die zich vanuit de haard van de beving uitspreiden. Vergelijk het maar met de golven die ontstaan wanneer een steen in het water wordt gegooid. Deze aardbevingstrillingen planten zich voort zowel dwars door de aarde als langs het aardoppervlak. Op het seismogram kunnen de verschillende golven worden onderscheiden doordat ze plotseling beginnen als een puls of doordat ze een andere frequentie hebben. Dergelijke pulsen worden door seismologen seismische fases genoemd. Vooral het verschil in snelheid waarmee de diverse golven zich voortplanten is van belang. De golfsnelheid wordt bepaald door de combinatie van de elastische eigenschappen en de dichtheid van het gesteente waarin de golf zich voortplant.

Seismograaf
Een seismometer of seismograaf is een instrument om de trillingen van de aarde te registreren. Het bestaat meestal uit een set van drie seismometers: een voor de verticale beweging en twee voor de horizontale bewegingen. De meter voor de verticale beweging bestaat uit een gewicht dat aan een veer is opgehangen. De meter voor de horizontale is een slinger. Vergelijkbaar met een deur die iets uit het lood hangt. Na een beweging zal de massa weer terugkeren in zijn oorspronkelijke evenwichtsstand.

Seismogram
Bij een beving registreert de meter de beweging van de bodem. De beweging wordt omgezet in een elektrisch stroompje. Het stroompje kan een pen aansturen of een foto afdruk maken of een digitale registratie met een computer maken. Wanneer een dergelijke registratie op een tijd-as wordt afgezet, ontstaat er een seismogram.

Seismologie
Seismologie is de studie van aardbevingen. De naam is afgeleid van het Griekse woord ‘seismos’, wat schudding of trilling betekent. Kennis over de processen die een rol spelen bij aardbevingen kunnen geen aardbevingen voorkomen, maar kunnen wel bijdragen om beter voorbereid te zijn op de schokken en trillingen. Naast het maatschappelijke leed, gaat er achter de belangstelling naar aardbevingen ook een interessante wetenschap schuil. De opgedane kennis heeft ons al veel geleerd over het binnenste van de aarde; een gebied meer ondoordringbaar dan de kosmos. Dankzij aardbevingen kunnen we ons een idee vormen van de opbouw van onze planeet en tot conclusies komen over haar ontstaansgeschiedenis.

Seismometer
Een seismometer of seismograaf is een instrument om de trillingen van de aarde te registreren. Het bestaat meestal uit een set van drie seismometers: een voor de verticale beweging en twee voor de horizontale bewegingen. De meter voor de verticale beweging bestaat uit een gewicht dat aan een veer is opgehangen. De meter voor de horizontale is een slinger. Vergelijkbaar met een deur die iets uit het lood hangt. Na een beweging zal de massa weer terugkeren in zijn oorspronkelijke evenwichtsstand.

Staatstoezicht op de Mijnen
Staatstoezicht op de Mijnen houdt toezicht op de naleving van wettelijke regelingen die van toepassing zijn op het opsporen, winnen, opslaan en transporteren van delfstoffen. De dienst richt zich hierbij op de aspecten veiligheid, gezondheid, milieu, doelmatige winning en bodembewegingen. SodM is een rijksinspectiedienst die gevestigd is in Den Haag. De dienst valt onder de verantwoordelijkheid van de minister van Economische Zaken. SodM werkt ook voor de ministers van SZW (voor arbeidsomstandigheden) en Infrastructuur & Milieu (voor milieu- en warenwetgeving) en voor het Openbaar Ministerie (voor strafrechtelijke onderzoeken). Bij SodM werken een kleine zestig mensen. De dienst staat onder leiding van de Inspecteur-generaal der Mijnen. www.sodm.nl

Technische commissie bodembeweging (Tcbb)
Het verband tussen opsporing, winning en bodembeweging wordt bekeken door de Technische commissie bodembeweging (Tcbb). De Tcbb is een onafhankelijke commissie met een aantal adviestaken. Zo geeft zij advies aan de minister van Economische Zaken over de gevolgen van mijnbouw voor beweging van de aardbodem en mogelijk hierdoor ontstane schade. Ook doet zij aanbevelingen over delfstofwinning en de hierdoor veroorzaakte bodembeweging aan burgers die hiermee te maken hebben. Daarnaast geeft de Tcbb onder voorwaarden advies aan burgers die door een dergelijke bodembeweging schade hebben ondervonden over de hoogte van een door de mijnonderneming hiervoor te geven vergoeding. De Tcbb kan dan een technisch onderzoek instellen naar de vraag of, en zo ja in hoeverre de schade is veroorzaakt door bodembeweging als gevolg van mijnbouw. De commissie bestaat uit deskundigen op vele gebieden, zoals delfstofwinning, geologie, seismologie, grondmechanica, hydrologie, constructieleer en juridische aangelegenheden.

• Bron: NAM.
• Foto: plaatsing boorgat-seisometer (bron: Departement Leefmilieu, Natuur en Energie (B).