Herbestemmen en herwaarderen

Een van de architectonische pareltjes van ’s-Hertogenbosch, het voormalig Gebouw der Rijksarchieven, fungeert nu als eigentijds (verzamel)kantoor in een historische context. De afgewogen transformatie, onder aanvoering van Tarra architectuur & stedenbouw, heeft het leegstaande Rijksmonument een verlengde economische levensduur en een cultuur-historische herwaardering opgeleverd.

Het ‘Gebouw der Rijksarchieven’ staat sinds mei 2001 geregistreerd als rijksmonument. Het complex is een markante mix van neogotiek en neorenaissance, verrijkt met ornamenten als een zandstenen pilasteromlijsting van de hoofdentree, een stenen leeuw met wapenschild bovenop de trapgevel en drie traptorens in verschillende uitvoeringen. Architect Jacobus van Lokhorst was indertijd verantwoordelijk voor het ontwerp. Hij was werkzaam als rijksbouwkundige bij het departement van Binnenlandse Zaken dat onder auspiciën stond van Pierre Cuypers.

Van Lokhorst ontwerpt eerst het hoofdgebouw, dat tussen 1881 en 1883 wordt gebouwd aan de Waterstraat. Aan de voorzijde telt dit vrijwel rechthoekig volume twee bouwlagen en een zolderverdieping, dat alles bestemd voor publiek en personeel. Aan de achterzijde zijn vier lagen met zolder beschikbaar als depot. Drie jaar na de oplevering levert Van Lokhorst het ontwerp voor een aanvullend depot, dat direct aansluit op de achterzijde van het hoofdgebouw. Deze vijflaagse uitbreiding wordt in 1889 voltooid.

Met gevels in schoonmetselwerk en een interieur met stijlkamers representeert het gebouw de toenmalige regels van het Rijk en de traditie van de Rijksarchitecten om overheidsgebouwen vooral voornaam en formeel neer te zetten. Innovatief voor die tijd is de toepassing van een gietijzeren draagconstructie voor de depots. Deze zelfdragende constructie bestaat uit gietijzeren jukken die, los van de gevels en tussen de vensters in de gevels, de verdiepingvloeren dragen. Deze vloeren zijn gemaakt van roosters op gietijzeren liggers. Tussen de jukken zijn de archiefkasten geplaatst. Ook de looppaden tussen de stellingen en langs de gevels liggen op ijzeren roostervloeren. De vloeren van de begane grond en zolder en van het hoofdgebouw zijn opgebouwd uit ijzeren liggers met kleine troggewelven.

Door de draagconstructie uit te voeren in relatief slanke, gietijzeren elementen wordt draagvermogen gecombineerd met openheid, waardoor ook de bereikbaarheid en ventilatie van de archieven goed is geregeld. Bijzondere blikvangers zijn de Polonceau-spanten van getrokken ijzer die het dak ondersteunen.

Ondanks de uitbreiding blijft het Rijksarchief kampen met ruimtetekort. Uiteindelijk verhuizen de archieven in 1985. Na een lange periode van leegstand volgt de herbestemming, in opdracht van TPN Groep en naar ontwerp van Tarra architectuur & stedenbouw. Op enkele plaatsen heeft het complex dan wel iets van zijn oorspronkelijke grandeur verloren als gevolg van doorbraken of bijvoorbeeld het aanbrengen van brandmuren op de zolder in het kader van gebruikswijzigingen. Maar verreweg de meeste componenten van het erfgoed – van draagconstructie, gevels en daken tot en met wanden, deuren, kozijnen, vaste kasten en de natuurstenen en gietijzeren trappen – verkeren nog in ongeschonden staat en vormen de opmaat voor een afgewogen restauratie en renovatie.

Het hoofdgebouw met de kantoren, archivariskamer en publieke leeszaal is in oorspronkelijke vorm teruggebracht. De authentieke kamerstructuur is gehandhaafd en de stijlkamers zijn gerestaureerd, compleet met wandsjablonen en beschilderingen. Aan het interieur zijn een lift en een entresol toegevoegd.

Ook de originele gietijzeren constructies in de depots zijn in oude luister hersteld. Langs de gevels zijn enkele delen van de roostervloer weggenomen. Hierdoor zijn vides ontstaan die de beperkte verdiepinghoogte compenseren en een ruimtelijk spel creëren tussen en over de verdiepingen. Nieuwe glaspuien laten de kenmerkende transparantie van het gebouw voortleven.

Ooit heeft het Gebouw der Rijksarchieven op voorbeeldige wijze uitdrukking gegeven aan het archiefwezen in Nederland en een stimulerende werking uitgeoefend op de ontwikkeling van een typologie archiefgebouwen in ons land. De transformatie heeft het rijksmonument een tweede leven met toekomst gegund. In een gerevitaliseerde historische context biedt het gebouw nu moderne kantoorunits met voorzieningen over de verschillende verdiepingen.

Projectgegevens:

Locatie: Waterstraat / Anne Frankplein, ’s-Hertogenbosch • Projectontwikkeling: TPN Groep • Architectuur: Tarra architectuur & stedenbouw • Hoofduitvoering: Van Dinther Bouwbedrijf • Interieur: Smaek Design • Foto’s: Tarra, Smaek, Van Dinther, Rijksarchief • Redactie: Arend Dolsma (Bouwen met Staal), november 2020