In 2030 wil de gemeente Rotterdam het huidige gebruik van primaire grondstoffen, onder meer door de bouwsector, met de helft hebben teruggebracht. En in 2050 zou dat 100% moeten zijn. Circulair bouwen is daartoe (uiteraard) een probaat middel. Om het circulair bouwen op gemeentegrond gemeengoed te laten worden, initieert Rotterdam ‘circulaire pilotprojecten’. Een daarvan, meteen een zeer omvangrijke, is sinds april vorig jaar uit de startblokken: De HER, naar gezamenlijk ontwerp van Jeroen Grosfeld (N3O) en Marc Verheijen (Ingenieursbureau Gemeente Rotterdam).

De HER wordt het circulaire centrum van een nieuw gemeentelijk milieupark in de wijk Overschie, aan de noordelijke rand van Rotterdam. Vanaf komende zomer kunnen wijkbewoners in dit park hun grof afval inleveren of doneren. In De HER kunnen ze zien en horen en ervaren wat circulariteit en in het bijzonder upcycling en hergebruik inhouden. Daartoe beschikt het langgerekte, tweelaagse complex over ruimten voor werkplaatsen van bedrijven in de circulaire maakindustrie en voor educatieve doeleinden. Zo kunnen scholieren en studenten er leer/werktrajecten doorlopen of onderzoek doen. Passend bij deze functie wordt het gebouw zelf ook een toonbeeld van circulariteit.

De HER wordt uitgevoerd in flexibele modules, zoveel mogelijk opgebouwd en afgewerkt met eerder gebruikte materialen. Ook de stalen hoofddraagconstructie is ‘tweedehands’. Nagenoeg alle onderdelen van de drager zijn afkomstig van de staalconstructie van het voormalige TNO-MEC laboratorium in Delft. Dit ‘donorgebouw’ dateert van 1999 en is in 2013 uitgebreid. Daarbij is rekening gehouden met mogelijk latere demontage voor hergebruik. Uiteindelijk is dat in 2023 gebeurd, waarna de onderdelen tijdelijk in Rotterdam in opslag zijn gegaan.

In samenspraak met het ontwerpteam heeft IMd Raadgevende Ingenieurs de herbruikbaarheid van de bestaande staalconstructie in kaart gebracht. Om onder meer de capaciteit van de gedemonteerde onderdelen te bepalen, is de staalconstructie van het TNO-gebouw in 3D gemodelleerd. Vervolgens is het constructief ontwerp van De HER geoptimaliseerd zodat bestaande elementen zonder al te veel aanpassingen inzetbaar zijn. De vrijgekomen elementen zijn visueel geïnspecteerd op eventuele beschadigingen en corrosie, en getoetst op sterkte voor hun nieuwe functie.

Op de constructiedelen, inclusief bestaande (las)verbindingen, heeft Vic Obdam Staalbouw nog materiaaltests uitgevoerd (onder meer om de staalkwaliteiten te controleren) en de elementen gelabeld en opgenomen in de modellen. Hierdoor is de afkomst van een element uit de oorspronkelijke constructie altijd te achterhalen en wordt duidelijk of een verbinding vervanging verdient.

Bouwen met eerder gebruikte elementen is een ándere manier van bouwen en vraagt (daarmee) ook om een andere manier van ontwerpen. Het gebruikelijke, lineaire ontwerp- en bouwproces is – kort gesteld – geënt op een concept met nieuwe, doorgaans gestandaardiseerde bouwproducten die een ‘vaste’ kwaliteit en toepasbaarheid hebben en ‘uit voorraad leverbaar’ zijn.

Reeds gebruikte materialen liggen niet kant-en-klaar in de schappen; ’t is vaak maar de vraag waar ze zijn en in welke hoeveelheden en kwaliteiten. In plaats van inkopen vóór aanvang van de bouw, op basis van een bestek, moet je de materialen oogsten: zoeken, vinden en beoordelen, voordat je kunt gaan ontwerpen.

In een ontwerpproces op basis van hergebruik staat vanaf dag één de beschikbaarheid van herbruikbare materialen centraal. Goede coördinatie en timing spelen daarbij een cruciale rol. Heb je eenmaal een partij prima herbruikbare tweedehands elementen getraceerd, dan moet je de aankoop niet uitstellen tot de eindfase, om er dan achter te komen dat ze ondertussen toch aan een ander zijn verkocht. Koop je in de beginfase in, nog voordat het concept voldoende doordacht is, dan doe je misschien een desinvestering. En natuurlijk wil je geen ontwerp dat een compromis is van elementen uit verschillende donor-bronnen.

Voor de constructie van De HER was de beschikbaarheid van de constructie van het voormalige TNO-laboratorium in Delft dan ook een uitkomst: een complete constructie die zich relatief eenvoudig, schadevrij laat demonteren, waarna de vrijgekomen delen over een afstand van slechts 7 km naar de projectlocatie zijn te transporteren.

Bovendien waren de benodigde gegevens van de constructie-onderdelen al vastgelegd in een materialenpaspoort. Na verwerking in de ‘nieuwbouw’ wordt dit materialenpaspoort geactualiseerd. En zo is De HER in de toekomst, indien gewenst, ook weer efficiënt en effectief te demonteren voor herbouw op een andere locatie of hergebruik van de elementen in nieuwe projecten.

Projectgegevens:

Locatie: Soesterbergstraat/Bovendijk, Overschie, Rotterdam • Omvang: 2.400 m² gebouw, 11.000 m² terrein • Verwachte oplevering: zomer 2024 • Start bouw: april 2023 • Opdracht: Gemeente Rotterdam • Architectuur: Jeroen Grosfeld (N3O architecten) en Marc Verheijen (Ingenieursbureau Gemeente Rotterdam) • Constructief ontwerp: IMd Raadgevende Ingenieurs en BAM Advies & Engineering • Advies bouwfysica: DGMR • Advies installatietechniek: BAM • Projectmanagement/-advies: BOOT • Hoofduitvoering: BAM Bouw en Techniek – Integrale Projecten • Staalbouw: Vic Obdam Staalbouw • Interieurontwerp: N₃O • Landschapsontwerp: Gemeente Rotterdam • Andere projectpartners: Adex Groep, BAM Modulair, BBN Adviseurs, Bende, GKB, Murre – De Visser, Orange Climate, Peinemann, Prince Cladding Obdam, Retro Bridge, Roelofs, Sweco, Van Delft Groep, , Van der Padt Deuren, Yuverta, Werkse! • Foto’s: N3O, IMd en Bouwen met Staal • Impressies: N₃O • Model: Vic Obdam • Projectinfo • Redactie: Arend Dolsma (Bouwen met Staal), januari 2024